Er zijn van die momenten dat je een tijd lang piekert over een dilemma of een vraagstuk. Begin bij het begin, door te onderzoeken wat voor jou belangrijk is. Misschien vraag je je daarbij af wat nu prioriteit heeft, of je wel of niet in actie moet komen, of wat je nu echt belangrijk vindt. Dat kan een spanningsveld zijn tussen je eigenbelang en een ideëel belang, tussen tijd/energie enerzijds en trouw blijven aan een principe anderzijds, tussen iets opofferen of een grens trekken, tussen pragmatisme en het goede doen etc. Tijdens mijn opleiding Wereldfilosofie, ontwikkeld en gegeven door Peter van Hooft, deden we zijn archè-oefening. Het gaat in de oefening om het zoeken naar wat werkelijk belangrijk voor jou is.
In het begin van het filosoferen was het in één van de zes grote Indiase denksystemen, het Vaisheshika, de traditie om lijsten van belangrijke zaken te maken. Dit gebeurde ook in de oude tradities van de Griekse, Indiase en Chinese filosofie. Men maakte al filosoferend een aantal denkstappen om te komen tot de essentie van hetgeen belangrijk is.
Wat is een Archè?
Archè is een oud Grieks woord en betekent beginpunt, vertrekpunt of verzamelpunt. Een soort kern, waar de veelheid van dingen naartoe kan worden teruggebracht. In het Latijn betekent Archè principe (principium). De Archè is dus een structurerend principe. In ons hoofd is het vaak een chaos en als we gaan nadenken over eigen belang versus breder belang bijvoorbeeld, zoals Gunie du Chatinier in zijn blog over moreel leiderschap voorstelt, is het heel moeilijk om zaken af te wegen. Door met de Archè te werken kom je achter wat voor jou belangrijk is, waar alles voor jou begint en waar het voor jou om draait in leven en werk. De Archè geeft richting, net als een kompas. Het zorgt ervoor dat je je doelen beter kunt kiezen, dus je kunt het heel goed inzetten als je nadenkt over moreel leiderschap, maar ook als je je eigen leven meer richting wilt geven of nadenkt over de bedoeling van de organisatie waar je werkt. Ik neem je mee in de stappen die je zet om je Archè te vinden.
Wat is waardevol?
Stel jezelf de vraag wat is waardevol? Voor jezelf, in je werk en je kunt ook de vraag stellen voor de organisatie waar je werkzaam bent. Maak een lijst van hetgeen je waardevol of belangrijk vindt. Waar draait het om voor jou? Maak een lijst van 10 tot 20 begrippen. Het hoeven niet allemaal abstracte begrippen te zijn zoals ‘liefde’ of ‘geluk’. Het kunnen ook dingen zijn zoals ‘boom’ of ‘mensen’ of ‘mijn kinderen’. Probeer het niet te bedenken maar laat het boven komen. Neem hier vijf minuten voor en denk er niet te lang over na.
Leef een tijdje, een paar dagen of een week, met deze lijst. Vul eventueel aan en denk er af en toe eens aan.
Categoriseren
Ga met een collega, vriend/vriendin/intervisiemaatje zitten en laat je lijst zien. Het leukste is als de ander ook meedoet en ook een eigen lijst heeft. Waardeer de lijst van de ander en laat jouw lijst waarderen.
Nu ga je categoriseren. Vraag elkaar wat bij wat hoort. Zet de woordwolkjes bij elkaar en vraag de ander waarom dat zo is. Als je erbij wilt tekenen, pijltjes, vormen, poppetjes etc. doe dat dan, het kan je creatieve brein stimuleren. Denk bijvoorbeeld aan categorieën zoals concreet en abstract, jijzelf en de organisatie, werk, privé, materieel en ideëel. Maar je kan het ook op gevoel indelen. Ik had bijvoorbeeld de categorie: vriendschap, liefde, kinderen, rituelen, huis, veiligheid en vertrouwen. En een andere categorie was: reflectie, sociale gelijkheid, democratie, respect, vrijheid, inclusie en diversiteit. Het is geen wetenschap, je zet op gevoel bij elkaar wat bij elkaar hoort.
Onderbrengen
De volgende stap is dat je kijkt welk begrip in je cluster de andere begrippen omvat. Met andere woorden: in welk begrip kun je andere begrippen stoppen zonder dat er iets verloren gaat? Wat is het meest omvattend? Wat staat boven wat?
Dit kun je op verschillende manieren doen:
- Je vraagt je af wat alles omvattend is. In mijn voorbeeld stelde mijn gesprekspartner mij de vraag: omvat democratie respect of is het andersom? Wat is alles omvattender? Respect of democratie? Zo kun je doorgaan tot een begrip vaker bovenaan komt te staan.
- Een tweede manier is een driehoek tekenen. Wat staat dan in de bovenste punt en wat wordt gedragen door de twee onderste pijlers?
Om erachter te komen of het klopt wat je doet kun je de ander vragen stellen. In mijn voorbeeld werd er gevraagd: ‘Houdt respect in dat je de ander vrijlaat? Is vrijheid en democratie mogelijk zonder respect?’ - Een derde manier is een cirkel tekenen en er een begrip in zetten. Je kijkt vervolgens welke begrippen je in de cirkel kunt plaatsen die omvat worden door dat woord.
- Je kijkt wat substantieel is en wat instrumenteel is. Als iets instrumenteel is, dan is het een middel om iets anders te bereiken. Bijvoorbeeld democratie is instrumenteel. Een van de doelen van democratie is om vrijheid van burgers te beschermen. Onderwijs is ook instrumenteel. Door onderwijs te geven vergroot je kansen op ontwikkeling van kinderen. Substantiële begrippen zijn begrippen die op zichzelf staan, die een doel op zichzelf zijn. Bijvoorbeeld geluk. De doelmatigheid van geluk is namelijk lastig te bedenken. Vrijheid is ook substantieel.
Jouw Archè
Als je dit gedaan hebt blijft er tot slot één term over die allesomvattend is of het kan ook een begrip zijn dat aan alle andere begrippen vooraf gaat. Om hiertoe te komen kun je nu ook gaan schrappen. Welke begrippen overlappen elkaar bijvoorbeeld? Of twee begrippen waar spanning tussen zit, daar kun je er één van schrappen. Bij mij was dat bijvoorbeeld diversiteit en inclusie. Heel veel diversiteit sluit inclusie namelijk uit. Deze laatste stap kun je ook op gevoel doen.
Nu kun je je Archè in het midden zetten en de andere begrippen eromheen op gepaste afstand naar belangrijkheid.
Nu heb je je Archè gevonden. Vaak heb je, als jouw Archè klopt, ook het gevoel dat dingen op hun plek vallen, dat je begrijpt waarom je doet wat je doet, of misschien kom je erachter dat je niet bezig bent met wat voor jou belangrijk is. Misschien herken je nu wat je als kind ook vaak al belangrijk vond of dat bepaalde situaties of gevoeligheden in je herinnering terugkomen waarbij je je eigen gedrag veel beter begrijpt. En nu kun je dit begrip centraal stellen bij afwegingen die je maakt en dilemma’s die je bezig houden. Maar ook bij onderzoek wat je doet naar jezelf of met betrekking tot organisatievraagstukken. Je kunt ook in alles wat je leest, opleidingen die je volgt en gesprekken die je voert je afvragen wat dat met je Archè te maken heeft, of hoe jouw Archè zich hiertoe verhoudt. Ook vragen als: waar wil je echt voor gaan? Wat moet je daarvoor laten? Waarom is het belangrijk voor je? Hoe krijgt je Archè in jouw dagelijks leven een plek? In de organisatie waar je werkt? In relatie tot jouw keuzes met betrekking tot je moreel kompas?
Wil je je ervaringen delen naar aanleiding van de Archè oefening? Anderen kunnen hiervan leren en persoonlijk groeien. Vertel hieronder wat de oefening met je gedaan heeft en hoe je je Archè inzet in je persoonlijke leven, in de organisatie waar je werkt, het werk wat je doet of in relatie tot je moreel kompas. Dank je voor het delen!
Met dank aan Peter van Hooft, wijsgerig coach en onderzoeker. Peter van Hooft ontwikkelde ARCHÈ coaching. Meer weten? Kijk op zijn website.
