Van fragmentatie naar verbinding

Een andere benadering van complexiteit

Vóor coronatijd mocht ik, samen met een vriendin, meespelen op de generale repetitie van ‘Dying Together’, een interactieve theatervoorstelling van Lotte van den Berg. We speelden met een groep van ongeveer 60 mensen in stilte verschillende scène’s. In één van die scènes  speelde ik een sojaplantagehouder waarbij de onkruidverdelger Roundup gebruikt werd.  Mijn vriendin speelde de directeur van Monsanto, de grootste producent van glyfosaat herbicide in de VS. Monsanto brengt dit product onder de naam Roundup op de markt.

Als je het zo leest klinkt het grappig maar het was eigenlijk best een indrukwekkende scène.

Ik was sterk doordrongen van de complexe vraagstukken die we als mensheid nu op te lossen hebben: verstoorde ecosystemen, milieu, onze eigen gezondheid…  Complexiteit,  zeker nu, het is aan de orde van de dag.

Hoe los je ingewikkelde vraagstukken in organisaties op? In dit blog onderzoek ik hoe je op een andere dan een rationele manier met complexe vragen aan de slag kunt, vragen die je niet op hetzelfde niveau op kunt lossen als waar ze veroorzaakt zijn. Daar geef ik twee ingangen voor: de allegorie van de grot van Plato en het gedachtengoed van Arnold Mindell, Amerikaans psychotherapeut, quantumfysicus en vader van het Deep Democracy gedachtengoed.

De wereld als één groot netwerk

Ik weet nog dat ik me in de rol concentreerde op het slagen van mijn oogsten en op mijn verdiensten, niet tegenstaande de vernietigende werking van het middel Roundup voor de natuur en de gemeenschap. Tegelijk ervaarde ik als Sandra de enorme impact van het verstoren van het bestaande ecosysteem.

Als je een idee wilt krijgen van de schoonheid en de complexiteit van netwerken en onderlinge afhankelijkheid kan ik je aanraden om de serie ‘Planet Earth’ op Netflix eens te kijken, ingesproken door de bioloog David Attenborough. Adembenemend mooi, leerzaam maar ook confronterend over de rol van de mens in relatie tot de vernietiging van de aarde en al haar bewoners.

Enkele maanden na de ‘Dying Together’ ervaring hoorde ik Fritjof Capra over netwerken, relaties en patronen. Ik kende Capra natuurlijk al langer. Maar het leek ineens alsof één en ander op zijn plek viel in mijn hoofd. Capra bekijkt de wereld vanuit het idee dat alles en iedereen onderling met elkaar verbonden is in netwerken van relaties. In deze netwerken bouwen we patronen. Hij geeft aan dat we onmogelijk de wereld tot een leefbare plek kunnen maken als we bestaande netwerken op alle niveaus niet eerst goed begrijpen. Dat geldt voor netwerken in organisaties, die niet uit harkjes bestaan maar uit mensen die met elkaar wheelen en dealen en elkaar beïnvloeden, maar ook voor ecosystemen die we weer willen herstellen.

Complexiteit

Hoe kunnen we nu complexe vraagstukken in de wereld en in organisaties aanvliegen? Ik wil niet beweren dat ik het antwoord hierop heb, maar volgens mij kunnen we onder andere veel leren van de allegorie van de grot van Plato.

Socrates is daarin in gesprek met de twee broers van Plato. Hij vraagt hen om zich een grot voor te stellen met een kleine gang naar de buitenwereld. In de grot is het donker. Er zitten  geketende gevangenen op de grond die enkel naar een muur voor zich kunnen kijken. Daar valt licht op dat niet van buiten afkomstig is maar van een vuur achter hen. Tussen het vuur en hen is een scherm geplaatst. Achter het scherm lopen poppenspelers heen en weer die poppen boven hun hoofd houden. Het scherm zorgt ervoor dat er schaduwen worden gevormd die de gevangenen waarnemen op de rotswand vóór hen. Kun je het nog volgen?

Het is een krachtige metafoor. Volgens Socrates zijn wij mensen de geketende gevangenen die een geprojecteerd poppenspel aanzien voor ons werkelijke leven. In wezen zijn het projecties. De ketenen, en de moeite die het kost om deze af te leggen, staan voor de lange weg die we moeten afleggen om het Goede, Ware en Schone te ervaren dat zich buiten de grot bevindt: de echte wereld. We gaan drie fases door in dit proces:

1. Inleven in anderen (je kunt ook zeggen: je verdiepen in relaties, netwerken en ecosystemen).
2. Reflectie of retraite.
3. Deze wijsheid weer terugbrengen naar de wereld.

De grot van Plato, de metafoor van Socrates, is actueler dan ooit. Deze laat zien hoe we momenteel verstrikt zijn in fel en schel geroep, polarisatie, conflict en fragmentatie, op veel plekken in de wereld. Overigens is dit niet nieuw maar door de globalisering en het internet kunnen we het nu elke seconde van de dag ook echt zien en horen en vergroten (sociale) media het ook nog eens uit. De situatie laat ook zien dat we in het Westen niet zo goed zijn in alle drie de fases uit het verhaal van Socrates. Een collectieve extraverte levensstijl is de norm. We vergeten dat we extraversie beter afwisselen met introversie en reflectie in plaats van de hele tijd op ‘aan’ te staan, alsof je continu uitademt en vergeet in te ademen.

Corona

Corona dwingt ons te reflecteren. Stil te staan. We worden hard geconfronteerd met de dood, voor sommigen heel dichtbij door verlies van collega’s of familieleden, voor anderen verder weg. Ook andere vormen van verlies treft iedereen: verlies van vrijheid, van geld, van banen, relaties, van idealen, levenswerken, etc. Door deze crisis, waarin we in onze gedwongen retraite en in de natuur vanzelf reflecteren, komen vragen en antwoorden: veel lang verzwegen feiten komen aan het licht, lang niet gehoorde stemmen roepen wat nooit gezegd mocht worden en lijken voor het eerst zendtijd te krijgen: geïnstitutionaliseerde discriminatie in Nederland, de slechte startpositie van jongeren, de klimaatcrisis, de vleesindustrie, hoe we met vluchtelingen omgaan, te hoge bonussen in het bedrijfsleven…

Het lijkt erop alsof het coronavirus ons vredig leven in het Westen verstoort. Arnold Mindell zegt hierover dat, in plaats van haar als vijand te beschouwen, je de verstoring ook onder ogen kunt zien, en haar als een bondgenoot kunt beschouwen. Daardoor los je op wat niet (meer) klopt, op micro-, meso- en macroniveau.

Bugs

Mindell noemt de verstoringen ‘bugs’. Volgens hem komen we juist in beweging door deze ‘irritaties’. Als ze er niet zouden zijn, zouden we ons niet ontwikkelen en zou er geen creativiteit ontstaan. Door de ‘irritatie’ worden we ons bewust van iets dat wringt, ‘iets’, dat om een antwoord vraagt: een volgende ontwikkel- of transformatiestap. Vragen die daarbij horen zouden kunnen zijn:

‘Wat heeft de verstoring mij te vertellen?’
‘Wat kan ik leren over de verstoring?’
‘Wat zegt de verstoring over mij?’
‘Welke kwaliteit herbergt de verstoring in zich?’

Parallelle werelden leiden tot fragmentatie

Zijn stelling is dat er parallelle werelden naast elkaar bestaan. Bijvoorbeeld de parallelle wereld van de biologie en de filosofie. En heel actueel: de wereld van de economie en de wereld van gezondheid. Deze werelden botsen. En dan zijn er nog botsende stromingen binnen één wereld: alleen al in de systeemtheorie bijvoorbeeld vind je al minstens 10 benaderingen, allemaal met goeroes die beweren dat hun kijk de juiste is. In de psychologie hetzelfde verhaal. In de natuurkunde idem dito en zo kan ik nog wel even doorgaan. In zijn werk probeert Mindell deze losstaande gefragmenteerde gebieden bij elkaar te brengen en te verbinden, net zoals Fridjof Capra. Zo brengt hij ook de wereld van onze dromen in contact met ons dagelijks bewustzijn.

The ’big U’

Ik zoom even dieper in op dat laatste. Door de bewuste en onbewuste wereld te verbinden brengt Mindell op een geniale manier al die fragmenten samen. Want ze zitten in ons denken, in onze emoties, onze overtuigingen, ons waardesysteem en in onze taal. De onbewuste met de bewuste wereld in verbinding brengen geeft een inclusieve kijk en verrijkt ons. Het geeft ons mensen een clou van waar we heen (kunnen) bewegen. Hij noemt dit bewustzijn de ‘big U’: een ‘overall’ bewustzijn dat boven ons kleine zelf uitstijgt. Onze eigen bewuste wereld met onze onbewuste wereld verbinden, steeds opnieuw, is wat we te doen hebben, aldus Mindell. In andere woorden: we zullen steeds de beweging moeten maken van introvert naar extravert en de opgeborrelde wijsheid moeten verbinden met de alledaagse wereld willen we van betekenis zijn.

De ‘big U’, die je dagelijkse functionerende, kleine ‘ik’ overstijgt, de ‘big U’ die verschillende werelden en alle fragmenten of stemmen die los staan van elkaar verbindt, dient volgens Mindell weer in de consensus realiteit (de alledaagse werkelijkheid) gebracht te worden. Deze potentie, deze kracht, die fragmentatie-overstijgend is, kan worden gebruikt voor het oplossen van complexe dilemma’s en problemen. Hoe? Daar geeft Arnold Mindell in zijn vele boeken hele concrete oefeningen voor. Eén van deze boeken, “The leader as martial artist”, is in het bijzonder interessant, omdat in het boek vele meditatieoefeningen staan.

Dan wordt het nu tijd om dit in de praktijk te brengen. Mediteer is eens enkele minuutjes op de volgende vragen. Het kan helpen om de antwoorden voor jezelf op te schrijven:

Wat is de ‘bug’ in jouw organisatie? Meestal is dat iets waar de organisatie al langer tegenaan loopt. Een terugkerend, cirkelend probleem, mogelijk vergroot door corona, een pijnpunt, wat frustratie en ergernis, misschien ook schaamte en verdriet oproept. Concentreer je op die ergernis. Wat is het precies dat ergert, schuurt, dwarsligt, knaagt? Als je het te pakken hebt beantwoord dan deze vragen:

‘Wat heeft de verstoring te vertellen over wat er aan de hand is in jouw organisatie?’
‘Wat kan de organisatie leren van deze verstoring?’
‘Wat zegt de verstoring over de interacties en relaties binnen de organisatie?’
‘Welke kwaliteit herbergt de verstoring in zich?’
‘Wat laat zich (nog) niet zien maar dient zich in kleine signalen al aan?’

Nu je dit gedaan hebt, heb je misschien een eerste stap gezet in het doorbreken van een manier van oplossend en logisch nadenken die niet werkt. En natuurlijk heb je niet als bij toverslag een oplossing voor een complex probleem nu! Dat kost tijd. Proces tijd. En soms dient het antwoord, of een deel daarvan, een enkele richting of aanwijzing misschien, zich na een tijdje aan. Vaak door op deze manier te reflecteren, te mediteren en te praten met anderen over het vraagstuk, zonder direct een oplossing te willen, meer explorerend en verkennend. Je spreekt zo je onbewuste potentieel, je intuïtie en je creatieve brein aan. Vanaf deze eerste stap in een denkrichting kun je volgende stappen zetten in het vinden van  een oplossing.

Ingesleten gewoonten veranderen

Complexe vraagstukken kun je enkel begrijpen als je de interacties, relaties, en netwerken ècht begrijpt. Het verhaal van de grot van Plato vertelt ons dat onze blik heel beperkt is en dat wij in onze eigen verhalen en projecties leven. Wij kunnen, als we zo naar de wereld blijven kijken, complexe vraagstukken, waar we nu in deze tijd voor staan, niet oplossen ook de gecompliceerde dilemma’s in organisaties niet.

We hebben empathie nodig, begrip van netwerken en relaties, en een afwisseling van reflectie (introversie) en naar buiten treden (extraversie). Als we dit doen kunnen we onze innerlijke wijsheid terug in de wereld brengen om op een andere manier oplossingen te vinden voor ingewikkelde vragen. Reflectie inbouwen in je dagelijkse routine is wat we moeten doen in een wereld die continu aan ons trekt om extravert te zijn.

Wil jij delen hoe jij worstelt met complexe vragen? En welke wegen jij bewandelt om het vraagstuk van verschillende kanten te benaderen? Deel het in een reactie zodat je anderen kunt inspireren.